HOE RACIAAL ONDERZOEK NAAR VLAMINGEN EN WALEN DE BELGISCHE POLITIEK KLEURDE

De schedels van Julien Fraipont

Tekst

Pascal Verbeken

uit Wilfried #3
ZOMER 2021

Aan de universiteit van Luik werd aan het eind van de negentiende eeuw raciaal onderzoek gedaan op schedels van Vlamingen en Walen. De controversiële resultaten inspireerden een mythe die nog lang de Belgische politiek zou kleuren: Vlamingen en Walen behoren tot onverenigbare rassen en zijn genetisch onbekwaam om samen te leven in één land.

Julien Fraipont. Een naam die klinkt als een klok in de wereld van de paleontologie. In 1886 ontdekte hij in de grot van Spy bij Namen veertigduizend jaar oude beenderen van de homo neanderthalensis. De vondst van ‘de mens van Spy’ betekende het definitieve bewijs dat er ooit mensen bestonden die anatomisch verschilden van de moderne mens. Daarmee gooide Fraipont (1857-1910) het oeroude Bijbelse scheppingsverhaal van Adam en Eva op de schop. Een niet geringe bijdrage tot de ontmythologisering van de wereld. Daarnaast was hij ook een geroemd zoöloog, die onder meer publiceerde over de morfologie van zeewormen en Congolese okapi’s. Daarom mag het merkwaardig genoemd worden dat deze briljante wetenschapper nergens voorkomt in de canon van ‘grootste Belgen’, zelfs niet op de Franstalige lijst. Misschien ligt de verklaring in zijn meer controversiële onderzoekswerk, waarrond een stilte hangt. In 1895 publiceerde hij ‘Les origines des Wallons et des Flamands’, een artikel over de schedelkenmerken van Walen en Vlamingen. Op de eerste pagina schrijft Fraipont: ‘Parmi toutes les races qui se sont fixées sur notre sol, il en est deux qui ont eu une prépondérance marquée: les brachycéphales néolithiques belges et le type germanique ou de Hallstadt.’ Het brachycefale type is de voorvader van de Walen, het Germaanse type die van de Vlamingen, noteert hij. Maar zijn conclusie gaat verder: de verschillende afkomst verklaart niet alleen een vermeend verschil in fysieke eigenschappen tussen Vlamingen en Walen, maar ook in karakter (‘tempérament’) en taal (‘langue’). ‘La vraie cause de cette sorte d’antagonisme allant souvent jusqu’à l’hostilité entre les Wallons et les Flamands.’ Kortom, de Vlaams-Waalse tegenstellingen (Fraipont gebruikt zelfs het woord vijandschap, hostilité) hebben een diepere, raciale oorsprong.

‘Julien Fraipont leverde de “wetenschappelijke” onderbouwing van de populaire opvatting dat Walen en Vlamingen totaal verschillend zijn’, zegt Vincent Scheltiens-Ortigosa, onderzoeker aan het Centrum voor Politieke Geschiedenis van de Universiteit Antwerpen. ‘Het begrip “ras” had vroeger een ruimere betekenis. Het slaat op specifieke fysieke kenmerken, maar het is ook synoniem van “volk”, “stam” en “cultuur”. Die vermenging doet vandaag slikken omdat ze niet altijd even onschuldig was.’ In Met dank aan de overkant (uitg. Polis, 2017) schrijft Scheltiens-Ortigosa de politieke geschiedenis van België aan de hand van de vijandbeelden die Vlaamse en Waalse politici van generatie op generatie doorgaven. Het tweede, cruciale hoofdstuk heet veelzeggend ‘Twee onverenigbare rassen’. ‘Na de stichting van België, in de jaren dertig van de negentiende eeuw, overheerste de visie dat België etnisch bevolkt is door Germanen, waarvan die in het zuiden van het land geromaniseerd waren. Vanaf het einde van de negentiende eeuw stellen wallinganten echter dat ze geen geromaniseerde Germanen, maar Latijnen zijn. Om die tegenstelling scherp te stellen gaat men uitleggen waarin men van elkaar verschilt. Dat ontspoort in stereotypen en stigmatiseringen waarmee men de onverenigbaarheid van Vlamingen en Walen wil bewijzen.’

Een deel van de Waalse beweging zag de Belgische taalstrijd in essentie als een rassenconflict.

De stereotypering van Vlamingen vind je op grote schaal terug in de destijds bloeiende Waalse volkscultuur. Alleen al in de negentiende eeuw verschenen vijfduizend toneelteksten in het Waals – dat is overigens een taal met een eigen grammatica en woordenschat, geen dialect. Daarnaast was er ook een schat aan liedjes- en boekteksten. De clichés worden behandeld in het monumentale werk L’image du Flamand en Wallonie van Yves Quairiaux, met veel aandacht voor de periode van eind negentiende eeuw tot de Eerste Wereldoorlog, de periode waarin de Waalse beweging opkwam en uiteindelijk radicaliseerde.Vlamingen werden er niet zelden voorgesteld als achterlijke boeren die dankzij het economisch boomende Wallonië konden overleven. Uit dat beeld sproten nog meer clichés voort. De Vlaming is onbehouwen, grof, ongeschoold en is belachelijk uitgedost. De fles jenever is nooit ver weg, de pot schaft onveranderlijk aardappelen met spek. Als tegenspeler heeft hij een intelligente, gevatte Waal. Niet alle stereotypen waren overigens zonder grond. Het klopte bijvoorbeeld dat Vlamingen er op het vlak van gezondheid en hygiëne slecht aan toe waren. Ten gevolge van een gebrekkige voeding en armoede stelde de keuringsdienst van het Belgisch leger telkens weer een fysieke achterstand vast bij Vlaamse jongens.

Op het Waalse congres van Luik in 1905 nam Fraipont afstand van zijn oorspronkelijke vaststellingen: ‘Nee, er bestaat geen Waals ras, nee, er bestaat geen Vlaams ras. We zijn gemengdbloedigen op alle niveaus.’ Maar in de ideologie van de Waalse beweging (geboren als reactie op de taaleisen van de Vlaamse beweging) bleven de raciale verschillen tussen Vlamingen en Walen een rol spelen.In zijn studie ‘Het kraaien van de haan. Natie en nationalisme in Wallonië sinds 1880’ verwijst hoogleraar geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen Maarten Van Ginderachter onder anderen naar de figuur van Albert du Bois, de grondlegger van het Waalse rattachisme, dat ijvert voor een aanhechting van Wallonië bij Frankrijk. In ‘Catéchisme du Wallon’ (1902) linkt hij ras aan bloed. ‘Une race c’est une famille. Les membres de cette grande famille qu’on appelle une nation ont dans les veines le même sang.’ In 1912 wilde de Ligue des étudiants wallons intellectuelen vormen ‘conscients du génie de la force de leur race’. Het finale doel was: ‘de réveiller et d’affirmer les caractères raciques de la Wallonie, de les défendre contre les dangereuses manœuvres des fanatiques flamingants’.

In een deel van de Waalse beweging werd de Belgische taalstrijd in essentie als een rassenconflict gezien. Men vreesde dat de dominante positie van de francofonie in België aangetast zou worden. Scheltiens-Ortigosa: ‘Het Frans had toen de status van het Engels vandaag, de lingua franca in de Europese academische wereld. Frans was zelfs de voertaal aan het hof van de Russische tsaar. Dat stond chic. Men vond het aberrant dat een dialect – zo zag men dat – hier dezelfde rechten moest krijgen als het Frans. Het prille België moest juist kiezen voor het Frans om aan te sluiten bij de beschaving van de grotere landen. Pas dan zou ons mistroostig stukje land au sérieux genomen worden. Dit deel van de Waalse beweging situeerde zich vooral in francofoon Brussel en francofoon Vlaanderen.’